📖 Câu chuyện: Enron — Khi lòng tham phá hủy một đế chế
Đầu những năm 2000, Enron được coi là một trong những công ty vĩ đại nhất nước Mỹ. Được thành lập năm 1985, Enron ban đầu chỉ là một công ty phân phối khí đốt tương đối bình thường. Nhưng dưới bàn tay của CEO Jeffrey Skilling và Chủ tịch Ken Lay, Enron đã nhanh chóng trở thành biểu tượng của sự đổi mới, tự hào đứng thứ 7 trong danh sách Fortune 500, với hơn 20.000 nhân viên và định giá thị trường gần 70 tỷ USD.
Enron không chỉ kinh doanh khí đốt nữa, mà còn mở rộng sang điện năng, truyền thông và thậm chí là giao dịch “hợp đồng tương lai băng đá” — họ tuyên bố có thể tạo ra thị trường cho mọi thứ. Với những báo cáo lợi nhuận tăng vọt, cổ phiếu của Enron trở thành ngôi sao trên phố Wall. Đầu những năm 2000, giá cổ phiếu Enron đạt đỉnh gần 90 USD/cổ, được ca ngợi là “công ty sáng tạo nhất nước Mỹ” suốt 6 năm liên tiếp.
Nhưng đằng sau ánh hào quang đó là một sự thật tàn nhẫn: Enron đã dựng nên một mê cung các công ty vỏ bọc, các quỹ tư nhân và hàng trăm giao dịch phức tạp để che giấu nợ nần và thổi phồng lợi nhuận.
Dưới sự chỉ đạo của Skilling và giám đốc tài chính Andrew Fastow, Enron sử dụng kế toán “mark-to-market” — tức là họ ghi nhận lợi nhuận ngay khi ký hợp đồng, bất kể tiền có thực sự được nhận hay không. Ví dụ, họ ký hợp đồng bán điện kéo dài 20 năm và ngay lập tức ghi nhận tất cả lợi nhuận dự kiến trong 20 năm ấy… chỉ trong một quý.
Ngoài ra, Enron tạo ra hàng loạt công ty vỏ bọc ở nước ngoài, chuyển nợ xấu sang đó để “dọn dẹp” sổ sách, giúp báo cáo tài chính trông sạch sẽ hơn. Những công ty này do Fastow và người thân điều hành, hưởng hoa hồng béo bở.
Nhờ những trò ảo thuật kế toán này, Enron tiếp tục công bố những con số lợi nhuận “thần kỳ”, khiến nhà đầu tư và phân tích tài chính không ngớt ca ngợi. Giá cổ phiếu cứ thế tăng, kéo theo nhiều nhân viên cũng đổ tiền tiết kiệm hưu trí của họ vào cổ phiếu công ty, tin rằng họ đang đầu tư vào tương lai tươi sáng.
Tuy nhiên, bắt đầu từ giữa năm 2001, những vết nứt dần lộ ra. Một nhà báo của Fortune đặt câu hỏi: “Enron thực sự kiếm tiền từ đâu?” Báo chí và các nhà điều tra bắt đầu soi kỹ sổ sách, và nhận thấy những khoảng trống, những khoản nợ khổng lồ bị che giấu.
Tháng 10/2001, Enron thừa nhận đã khai khống lợi nhuận gần 600 triệu USD, xóa sổ hơn 1,2 tỷ USD tài sản. Chỉ trong vài tuần, cổ phiếu Enron rơi tự do, từ hơn 90 USD/cổ xuống còn dưới 1 USD. Ngày 2/12/2001, Enron chính thức đệ đơn phá sản — vụ phá sản lớn nhất lịch sử Mỹ lúc bấy giờ.
Hậu quả không chỉ dừng lại ở cổ đông và nhân viên Enron mất sạch tiền. Hàng chục ngàn người mất việc, hàng tỷ USD trong quỹ hưu trí bốc hơi, lòng tin vào thị trường tài chính bị tổn hại nghiêm trọng.
Hàng loạt vụ kiện tụng và điều tra được tiến hành. Skilling bị kết án 24 năm tù (sau này giảm xuống 14 năm), Lay qua đời trước khi bị kết án, Fastow bị phạt 6 năm tù và trả lại hàng chục triệu USD.
Vụ bê bối Enron cũng kéo theo sự sụp đổ của Arthur Andersen — một trong 5 hãng kiểm toán lớn nhất thế giới lúc đó — vì đã tiếp tay che đậy gian lận.
🪙 Bài học đúc kết
✅ Minh bạch tài chính và đạo đức kinh doanh quan trọng hơn bất kỳ “sáng tạo” nào trong báo cáo lợi nhuận.
✅ Nếu một công ty tuyên bố lợi nhuận quá tốt để là sự thật — có thể đúng là như vậy: không thật.
✅ Quá tin tưởng vào lãnh đạo và bỏ tất cả trứng vào một giỏ (như nhân viên Enron làm với cổ phiếu công ty) là cực kỳ nguy hiểm.
✅ Các hệ thống giám sát, kiểm toán và báo chí điều tra là tuyến phòng thủ quan trọng chống lại gian lận.
📋 FAQ — Câu hỏi thường gặp
Q1: Enron phá sản vì đâu?
Vì họ gian lận kế toán nghiêm trọng: thổi phồng lợi nhuận, che giấu nợ nần, và sử dụng hàng loạt công ty vỏ bọc để đánh lừa nhà đầu tư và kiểm toán.
Q2: Ai chịu trách nhiệm chính?
Ba nhân vật chủ chốt là Ken Lay (Chủ tịch), Jeffrey Skilling (CEO) và Andrew Fastow (Giám đốc tài chính), cùng với công ty kiểm toán Arthur Andersen.
Q3: Nhân viên Enron thiệt hại thế nào?
Hơn 20.000 nhân viên mất việc và hàng tỷ USD quỹ hưu trí bốc hơi vì họ dồn tiền tiết kiệm vào cổ phiếu công ty, vốn trở nên vô giá trị sau vụ bê bối.
Q4: Sau vụ Enron, có cải cách nào không?
Có. Mỹ đã thông qua đạo luật Sarbanes-Oxley (SOX) năm 2002, siết chặt quy định về minh bạch tài chính, trách nhiệm của lãnh đạo, và tăng hình phạt cho gian lận.
Q5: Nhà đầu tư nhỏ lẻ có thể học được gì?
Đừng đầu tư chỉ dựa trên danh tiếng. Luôn kiểm tra kỹ báo cáo tài chính, phân tán rủi ro, và nghi ngờ khi một công ty hứa hẹn lợi nhuận “không thể sai”.
